LETERSIA BALLKANIKE

Letërsia ballkanike është  një  letërsi e përfaqësuar nga shkrimtarë që  nëpërmjet artit të tyre kanë  zëne një  vend të  rëndësishem në letërsinë botërore .Tematika që shfaqet  në  veprat e tyre është  kryesisht e mbështetur mbi bazën kulturore ,zakonore, shoqërore e sociale  të ballkanit , rrjedhën e jetës ballkanike në shekuj duke filluar që  prej gjendjes së ballkanit nën pushtimin turk, luftrat ballkanike ,luftën e pare e të dytë botërore  ,sistemet e realizmit socialist  duke arritur në kohët e sotme  moderne .

Ne  veprat e tyre ata pasqyrojne karakterin ballkanas .Sipas  Mark  Len kreu i misionit ballkanik gjatë luftës së  dytë  botërore ai shprehet  “  Karakteri  ballkan  nuk është thjeshtë  një  fjale , por ajo shpreh rezistencë  të  fortë ,krenari e këmngulje thellësore e vullnetit për të bërë ç’do  sakrificë  madje deri në  masën e vrasjes apo marterizimit”  ky është njëri  çeles  nderkohë që çelsi tjetër është  arti pra  letërsia ballkanike  nëse e kupton atë ,ajo është jehonë e historisë për të kaluarën  e cila është ende e gjallë . Shkrimtarët  e letërsisë ballkanike jo vetëm që i sherbyen kombit të tyre por elementet e humanizmit që ata kanë transmetuar në krijimtarinë  e tyre  i kanë shërbyer mbarë  njerëzimit . Nuk mund të lë pa përmendur  lirizmin e Emineskut  karakterin e tij fisnik  apo shpirtin  patriotik të Kazanzaqit .

Letërsia  ballkanike  duke u mbeshtetur mbi realitetin e saj  ka marrë  e ka dhënë mbi fakte ,fate përjetime  nga faktorë  të jashtëm e të brendëshëm  nga ndjenja të përcaktuara  nga vëtë  ata a nga të tjerët , ky art është i ngritur e i bazuar  mbi traditat e kulturës  helene  në letërsinë greke , mbi këngët e “Hajdukëvë”  në letërsinë bullgare  apo nga mbështetja mbi realizmin  në atë turke por mbi të gjitha  bazuar në shpirtin ballkan .

Ivo  Andriç

Është ai shkrimtar  i cili e ka konceptuar letersinë  si një sherbim për t’ia ofruar shoqërisë me qëllim që kushdo ta kuptojë më mirë vetveten dhe universin ,ku i ka rënë në pjesë të jetoj .

Filozofia e artit  është krijimi  dhe sigurisht kjo plotësohet  me ndjenjë ,duke i shprehur ato në mënyrë të veçantë . Andriç është një nga ata  krijuesit e rrallë që ta kuptosh duhet ta ndjesh  duke lënë nënjanë atë  ç’ka paraqet  në aspektin sipërfaqësor  por atë  që shpreh me filozofinë e tij  dhe jo rastësisht nderohet me çmimin nobel . Me artin e tij ai arriti të përcjell  atë ç’ka i përket jo vetëm ballkanit  por dhe mbarë njerëzimit  jo vetëm në aspektin kohor por dhe në planin real .

Vepra e tij lind para së gjithash  nga synimi për të endur nëpërmjet llojeve të narativës  një reflektim të thelluar  mbi historinë e Bosnjës moderne ,bëhet fjalë për një reflektim të udhëhequr me përpikmërinë e një historiani që e dokumenton vetveten me durim e seriozitet  duke  I kushtuar vëmendje së pari ,marrdhënie konkrete ,shoqërore politike  që njerzit krijojnë mes tyre . Sidoqoftë e veçanta  bashkëjeton me universalen  në narativën e këtij shkrimtari,gjithnjë në merak  për të gjetur në historinë e një individi  ose të një populli shenjat e një çështjeje më të gjerë ,e cila përfshin mbarë njerëzit ,pikturuar si krijesa të angazhuara në orvajtjen për t’u  bërë ballë fatit  që i sfilit e nuk dinë ta kuptojnë . Qëllimi i  tij është  t’i krijojë hapësirë të shumëllojshmes e shumëformëshes ,faqet e librave janë gati gjithnjë në kuptimin e vertetë të fjalës ,të mbushura me personazhe ,skicuar në mënyrë të tillë që të arrijnë të dalin në pah elementët dallues ,nëse i përkasin këtij apo atij besimi fetar ,kësaj apo asaj etnie ,kësaj apo asaj klase shoqërore ato shihen prej rrëfimtarit me barazi duke treguar respekt për mënyrën sesi secili përballet me dhimbjet e veta ,fatin e vet apo si çdo njeri kultivon pasionin e tij ,për të përcjell mesazhin e tij human për ekzistencën njerëzore bazuar mbi bashkimin hynor .

Romani i tij  “ Na Drin Cuprija”  “ Ura  mbi Drin” është një vepër e plotë e vizionit shumëformësh  të realitetit.Fryt i vullnetit për të kryer një sintezë madhështore historike .Rëfimi  përfaqëson një hark tejet të shtrirë kohor ,katër shekuj duke u ndalur mbi faktet që përfshijnë gjatë shekujve  XVI  dhe  XX banorët e Vishengradit ,të ndarë nga lumi Drin për t’u ribashkuar nga ura që në pesqintën  vezirit Mehmet Pash Sokolovic  i lindi dëshira për ta ndërtuar  për hir të ndjenjës  “ bezdi  fizike”  që u skalit tek ai  në çastin kur u shkëput nga duart e nënës së tij .

Ura e madhe prej guri sipas bindjeve dhe vendimit të vezirit duhej të bashkonte ,si unaza e një zinxhiri  dy pjesë të perandorisë ,dhe të lehtësonte “në saj të dashurisë hynore” kalimin nga perëndimi në lindje dhe anasjelltas .

Ura nuk ishte një ndërtesë dosido por është një nga ato qe ngrihen për dashuri ndaj zotit dhe me vullneti hynor , një kohë disa burra i ngrenë ndërsa në të tjera kohëra të tjerë burra i shkatërojnë .

Po nga rrjedh ura ? Si u ngrit ura e parë në botë ?

Kur zoti i plotfuqishëm krijojë botën toka ishte e sheshtë dhe e lëmuar si nje tigan shumë i bukur smalti ,kjo e ligështoi djallin që e kishte zili njeriun për atë dhuratë të zotit  e ndërsa ajo ishte ende siç  kish dalë  prej duarve hynore , e lagësht dhe e butë  si një enë balte e papjekur ,ai u afrua vjedhurazi dhe e gërvishti me thonj fytyrën  e tokës së zotit ,sa më thellë mundi ,kështu lindën lumenjtë e thellë dhe humnera që ndajnë një krahinë nga tjetra ,veçojnë banorët e njërës  anë nga banorët e anës tjetër  ,Një vizion real që autori e shpreh në hyrje të kapitullit të parë .Zotit i erdhi keq ,por nuk mund t’i   kthehej veprës së tij nga e para  të cilën e kishte ndërtuar me aq dashuri ,kështu  dërgoi  engjëjt  me qëllim që të ndihmonin krijesat fatkeqe njerëzore , këta mbi pikat  e ndërprerjes së veprimtarisë së tyre  shpalosën flatrat dhe gjendja nisi të kalojë mbi ta  prandaj më e madhja vepër e mirë është të ndërtuarit e një ure  po ashtu sikurse  mëkati më i rëndë qëndron në vënjen dorë  mbi të ,për shkak se ç’do urë ,që nga ajo  prej një trari të vetëm ,hedhur mbi një përua malor e deri tek ura  mbi Drin  e Mehmet Pashait   , ka engjllin e vet ,i  cili e shikon dhe e mban në këmbë ,deri sa ajo është e paracaktuar nga zoti të qëndrojë .

Ç’do rrëfim ,ngjarje ç’do personazh ,ç‘do dramë ,ç’do  gëzim  ç’do shpres në vepër  është e lidhur me urën e gurtë  .

Ura është e gjatë rreth dyqind e pesëdhjetë hapa   dhe e gjërë nja  dhjetë , me përjashtim të pjesës qendrore ku zgjerohet nëpërmjet  dy  tarracave përsosmërisht identike  dhe në qëndër qëndron capija   e quajtur ndryshe porta . Porta është pika më e rëndësishmë e urës ,sikurse ura është është pjesa më e rëndësishme e qytezës, c’do banor i vendit në ç’do orë të ditës e të nates mund të  rendë  tek porta të ulet mbi sofrën  apo të shtyjë kohën  për marrëveshje tregëtare apo fjalosjeje . Ka qënë porta ajo që që i ka falur karakterin banorve të  qytezës ,apo në të kundërt ,ajo u konceptua sipas shpirtit dhe botëkuptimit të tyre u ndërtua për ta për nevojat e zakonet e tyre sepse nuk ekzistojnë ndërtime të rastësishme të shkëputura prej mjedisit  njerëzor prej të cilët u lindën .

Gjeneza e jeta e ç’do ndërtimi të madh ,të bukur e të dobishëm ,si dhe marrdhënia e tij me habitatin në të cilin është ngritur shpesh  sjell me  vete drama të ndërlikuara  e histori të mistershme . Sidoqoftë një gjë është e sigurt  mes jetës së njerzëve të qytezës e kësaj ure mbahet në këmbë një lidhje intime shekullore .Fatet e tyre janë janë aq të gërshetuara me njëri –tjetrin  sa nuk mund të mendohen të rrëfehen ndarazi . Për të tillë arsye të treguarit  e lindjes të ngjarjeve të urës  është një herësh të treguarit e jetës së qytetit dhe të njerëzve  që banojnë atje  nga brezi në brez po në atë mënyrë ,  nëpër të gjitha rrëfenjat e lidhura me qytetin deperton shkarazi edhe linja e urës të ngurtë me njëmbëdhjetë harqe ndoshta një urë e tillë hynore nuk mund të kishte harkun e dymbëdhjetë duke perfshirë dhe Judën në të  por është e gurtë që perfaqëson qëndresën është e bardhë ka frymën hynore ,në pjesën e sipërme qëndron një pllakë prej mermeri të bardhë ,mbi të është gdhendurç’do ngjarje ,ç’do kronikë e qëndrushme përjetësisht  kohërave për tu përciell mesazhin brezave pasrendës .

Mbi këtë urë shpërthejnë  ëndërrat e para të dashurisë ,ndodhitë e para ,ndeshjet ,përqasjet e pëshpërimat e para ,posht saj rrjedh vrullshëm lumi Drin  symbol i rrjedhës së jetës ,herë i egërsuar që përmbyt gjithçka e herë i qetë i lodhur nga karakteri i egër i stinës së dimrit .

Atë ç’ka përcepton në vepër është se në qëndër autori vë urën e cila pasqyron fatet ,jetën ,ndjenjat që përfshin në themel  jo vetëm tabllonë  historike të Bosnjës, i cili nuk kishte asnjë ndryshim me fatin e ballkanit të shtrirë në shekuj  duke përjetuar të njëjtat dukuri ,të njëjtat  ndjenja , të njëjtat dhimbje  një fat i përcaktuar jo nga ata por nga perandoritë e mëdha .

 Ngjarjet në roman fillojnë një mëngjes të vitit 1516 në Vishengrad ,asokohe kur lumi Drin me ujra të gjelbra e të rrëmbyera  që shpesh “ turbullohet”  vërshonte duke gëryer brigjet e zhveshura e të shkreta shkëmbore duke marrë gjithcka përpara .Atë kohë fati i Bosnjës  varej nga perandoria  otomane që në roman  përfaqësohej nga Abidaga  një njeri me sy jeshil dhe në dorë mbante  kopacen e tij të gjelbër , një vend të rëndësishëm në roman autori ia kushton detajit  dhe që shkrimtarë të mëdhenj janë ata të cilët vetëm me anën e një detajit  të vetëm japin gjithë kuptimin e veprës . Të bie në sy kontrasti  midis të gjelbrës dhe të bardhës ,por  të gjelbrës dhe jo

të blertës , kjo e fundit  ngjyra e blertë e lëndinave të parajsës në shtëpinë e zotit  dhe sigurisht jo  ngjyrën e mykut të gjelbër imcak që zakonisht shoqëron agoninë e udhëve apo ndërtesave të vetmuara  që nuk mund ta nënvlersosh dot  pas është dinak  , në dinak i fshehur që po e shkele rrëshqet  e nuk e di më pas ku përfundon .

E  ku   krahasohet e gjelbra me të bardhën  e urës ,me veshjet e bardha të banorve të  Vishengradit ,me rrjedhën e gjakut të bardhë  të Radisavit ,frymën e bardhë hynore ,pasi një urë e tillë e përshpirtshme  që të mbahej kërkonte dhe sakrificën e shpirtit.

Zoti   e faltë dhe i dhënt paqe !

Oh i varfri martir ! Mjerë ne!

Po nuk e sheh  që është shenjtëruar ?

Është  një shenjti i dashuri im.

Nuk  kish se si një  perandori e madhe  të nënshtronte një shpirt të shenjtë ,vetëm me anë të ciganëve ,krijesë  jo i  pagëzuar  i pafe  i pashpirt   ta vësh në be për gjëra të tokes  apo të qiellit ,ai që ia fal shpirtin materies .

Ndërkohë  Ilinka e marrë  endej përgjatë dimrit e humbur për të kërkuar  fatin e fëmijëve të saj ,fatin që në dorë ia kishin marrë të tjerët  e pamundur të flasë  të reagojë ,e vetme e pambrojtur endet e vrarë ne realitetin e kohës por me shpresë .

Një  frymë e re  drite  është  gdhendur mbi pllakën e gurit  që njësoj në ç’do tekst të shpallur botërisht qëndronte aty i përjetshëm në gurin e përjetshëm .

Ja Mehmet Pashai  më i madhi mes të mencurve  e të mëdhenjve të kohës së tij

Vuri në jetë premtimin e zemrës  dhe nën kujdesin e vet  e me lodhje ngriti  urën mbi Drin

Mbi këtë ujë të thellë e me rrjedhë të rrëmbyer  pararendësit nuk mundën të ndërtonin asgjë

Shpresoj në mirësinë hynore që vepra e tij të mbetet e fortë .

Që jeta e tij të rrjedhë  lumë  e kurrë të mos njohë mundime

“ Zoti e bekoftë  këtë punë ,këtë urë të mbrekullueshme e të bukur “

Turq  të krishterë apo hebrej të gjithë  bashkë  forca e elementeve natyrore dhe pesha e fatëkeqsive të përbashkëta  e bën më të fuqishme ndjenjën e bashkimit pa dallim feje a etnie .Ajo  ç’ka i bashkon njerëzit për të harruar ekzistencën e një realiteti të zymtë është rrethi i  fuqishëm që njerëzit krijojnë pranë sofrës duke iu ofruar njëri – tjetrit  raki   nëpërmjet të cilës ajo që është reale duket  ireale ajo e cilia i bën njerëzit  të  harrojnë dhembjen , mbi sipërfaqen e shkëlqyer të rakisë shquajnë  fitoret e dëshiruara e shohin luftra e heronj  lavdi e vezullime  gjëra  që në botë nuk gjenden . Është efekti i saj që e bëri  Çokranin të tjetërsuar ,të lehtë pupul të vallëzote me vetësiguri gazmore si i mbartur nga ndonjë magji ecte atje ku është e ndaluar të vihet këmbë e ku askush nuk shkon kurrë .

E kështu mbi portë ,mes qellit ,lumit e maleve breznitë njëra pas tjetrës mësonin të mos u dhimbeshi tej masës ato që lumi i turbullt rrëmbente me vete tek të gjithë depërtonte filozofia spontane e qytezës ,jeta është  mbrekulli e pazhbirushme sepse konsumohet e shpërbëhet pandalësisht ,e megjithatë zgjat e qëndron e fortë si ura mbi Drin .Mjerimet nuk zgjasin pafundësisht  kalojnë ose së paku shndërrohen  duke humbur në harresë ,dhe jeta mbi portë përtërihet  por ura nuk ndryshon as me kalimin e viteve as të shekujve as me ndryshimet rrënjësorë të  marrëdhënieve njerëzore .

Naracioni i  Andriç  shtrihet shekull pas shekulli  dhe sigurisht kjo jo në planin historik ose më saktë qëllimi i tij kryesor nuk është historia po “ecuria e filozofia e racës njerëzore që përparonte” përgjatë udhës së përsosjes e progresit ,gjithçka tjetër mbeti e përfshirë në atë skutë të errët të vetdijes  ku  jetojnë e frekuentojnë  bindjet e racave  besimeve e kasave të vecanta të cilat në pamje të parë  të vdekura të varrosura përgatisin për kohërat të mëpastme e të largëta  metamorfoza e katastrofa të padëgjuara  pa të cilat mesa duket nuk mund te ekzistojnë popujt ,dhe vecanërisht kjo tokë , ashtu  sic solli ndryshimet ne rrjedhe shekulli i XX   fatin e tmershëm të Lotikës nën ndikimin e luftës së dyte dotërore dhe jo vetëm .

Ç’farë  është vlera e jetës ? Ç’farë  ishte  njeru dhe pasioni i tij ,i  mallkuar i pashpjegueshëm për të luajtur me gjërat e veta dhe të të tjerëve me vetveten dhe gjithcka që e rrethon  ?

Kështu  është thurur jeta njerëzore dhe zoti i vetëm kështu deshi  që në ç’do gjë të mirë të gjenden dy drama të  keqia që mbi këtë  tokë të mos ketë mirësi pa urrejtje ,madhështi pa zili në të njëjtën mënyrë  siç ekziston fakti  se dhe sendi më i vogël nuk ka mbetur pa hije . Jetën e ngritjeve të mëdha të rënieve të thella ku madhështia mplekset me  tragjedinë jetën që në ndonjë mënyrë  formon kundërpeshën e ekzistencës së tyre të paqtë e të  njëformëshe në “potrë”

Një ekzistencë e varur prej të madhit i cili ndërtoj  urën me shpirtin e dashurisë hynore e që është mëkat  t’i heqësh qoftë dhe një gurë të vetëm  dhe jo më këmben e shtatë  atë  ç’farë i përket atij,  simbolin e përplotësimit atë që  zoti arriti ta kryhej pas shtatë ditësh  “ Kryeveprën e tij”

Por kjo nuk mund të ndodhë sa ekzistojnë njerëz të  mëdhenj  të ditur e bujar  që për dashurinë  ndaj zotit do të ngrejnë ndërtime të qëndrueshme me qëllim që toka të zbukurohet e njeriu mund të jetojë aty lehtësisht .